Bi civakê re avakirina komînan 

 

Leyla Ayaz

 

NAVENDA NÛÇEYAN - Bi modela komînê tê armanckirin ku jiyanek civakî li ser bingeha hevkariyê, parvekirinê û hevgirtinê ava bibe, li dora yekîneyên niştecîh bên rêxistin kirin; qadên jiyanê û çalakiyên wan ên bingehîn jî di vê çarçoveyê de bên damezirandin. 

 

Bi beşdariya demokratîk, mîmariya ekolojîk, perwerdehiya wekhev û hilberîna kolektîf, bingeha modela jiyana komînan tê avakirin. Bi serê xwe alternatîf a rêxistinkirina civakî ye. Ev sîstem ku mafê gotina rasterast û biryardanê li ser mekanîzmayên navendî dide raya giştî, çarçoveyek nû li ser bingeha prensîba nenavendîbûnê di hemî warên jiyana civakî de ava dike.

 

Em ê di vê beşa dosyaya xwe de hewl bidin bersiva pirsên "Modela komînal çi pêşkeşî gel dike, çi esas digire û dê çawa bê înşakirin?" bidin. Em ê dîsa ji Akademiya Zanistên Civakî ya Abdullah Ocalan sûdê bigirin.

 

Rêxistin û rêveberî

 

Avakirin, jiyan, xebitandin û çalakiyên komînan li ser bingeha beşdariya çalak û rasterast a hemî endaman bi tevahî ne. Ev prensîb mekanîzmayek xweseriya demokratîk ava dike.

 

Ji ber ku komîn armanc dikin ku jiyanek civakî li ser bingeha hevkariyê, parvekirinê û hevgirtinê ava bikin, ew li dora yekîneyên niştecîh têne rêxistin kirin; qadên jiyanê û çalakiyên wan ên bingehîn jî di vê çarçoveyê de têne damezrandin. Wekî din, her rêxistin, yekîne, an komek di nav komînê de hem wekî beşek ji komîna giştî û hem jî wekî komînek bi xwe hebûna xwe didomîne.

 

Hemû biryarên derbarê jiyan û çalakiyên komînê, diyarkirina polîtîkayan, erkên bingehîn, dabeşkirina kar û rêxistinê de di Meclîsên Komînê de têne girtin ku ji aliyê her kesê ku di komînê de dijî ve têne avakirin.

 

Hemû yekîneyên ku ji bo çareserkirina warên jiyana civakî û şaxên çalakiyê hatine damezrandin, li ser bingehek demokratîk û xweser dixebitin. Hemû yekîne, kom û rêxistin biryarên ku ji hêla komîn û kongreyên gel ve hatine girtin bicîh tînin. Lêbelê, ew dikarin operasyonên xwe yên navxweyî, çawaniya pêkanîna van biryaran û çawaniya xebata xwe diyar bikin, bi şertê ku ew bi armanc, prensîb, rêgez û pîvanên giştî yên ku ji bo her takekesî û her hewldanek hatine danîn re nekevin nakokiyê. Ew dikarin nêrîn û pêşniyarên takekesî an hevbeş ji komîn, kooperatîf û kongreyên gel re pêşkêş bikin. Biryar û çalakiyên ku ji hêla yekîneyan ve têne girtin, ji hêla yekîneyên xebatê yên ku di nav kongreya gel de hatine damezrandin ve têne pejirandin û şopandin, ku li gorî komînên wan ên têkildar û xebata wan bi xwe ne. Bi gotineke din, her yekîne an rêxistinek di nav komîn, kooperatîf an kongreya gel de li ser bingeha avahiyek demokratîk û xweser heye û dixebite. Yekîtiya hevaheng a van yekîneyan mekanîzmaya xwerêveberiya demokratîk a civakê pêk tîne.

 

Mîmarî, niştecîhbûn û modelên xanîkirinê

 

Bajarîkirina gundan û gundîkirina bajaran, an jî marjînalîzekirina herduyan bi veqetandina wan, înkarkirina jiyana civakî û niştecîbûnên gund-bajarî pêk tîne. Di civakek demokratîk-komînal de, têkiliya di navbera gund û bajar de ne li ser girêdayîbûn an pêşbaziyê ye, lê li ser afirandina tevahîyek temamker e. Divê avahiya nifûsê û rûbera niştecîbûnê bi mezinahiyek xweser be. Gund û bajar ji nû ve têne sêwirandin û avakirin da ku çareseriyên lojîstîk, têr û ekolojîk ji bo xanî, tenduristiyê, aboriyê, perwerdehiyê, çandê, binesaziyê û veguhastinê peyda bikin. Gund wekî navendên jiyana komînal û keda kolektif û her weha çalakiyên aborî yên li ser çandinî û xwedîkirina heywanan têne hesibandin.

 

Kooperatîfên girêdayî komînan

 

Aborî li ser bingeha xwerêvebirinê ye ku li ser bingeha hevgirtina navbera gundan û têkiliyên saxlem bi bajêr re ye. Berhemên çandinî û ajalan ên ku ji hêla civakên gundan ve têne hilberandin, li ser asta gund an jî di saziyên pîşesaziyê yên di navbera gundan de têne damezrandin de têne hilberandin. Kooperatîfên girêdayî komînan ji bo vê armancê têne damezrandin. Di rewşên ku ji kapasîteya gundekî derbas dibin de, hevgirtin û hevkariya navbera gundan tê pêşanî kirin; pêdiviyên wekî perwerde û lênihêrîna tenduristiyê bi hev re têne peyda kirin. Gund li dûriyek têne bicihkirin ku ji pirsgirêkên erd û avdanê dûr dikeve, di heman demê de veguhastin û hevkariyê jî hêsan dike. Her gund xwediyê erd, ajalan, karsazî, alavên teknîkî, tesîsên veguhastin û ragihandinê, çavkaniyên enerjiyê, qadên daristanî û kesk û çavkaniyên avê ye, ku hemî ji bo çalakiyên komînal û aborî têne bikar anîn. Gundî dikarin van amûrên hilberînê û çavkaniyan di çarçoveya qaîdeyên diyarkirî de ji bo hilberîna takekesî jî bikar bînin. Berhemên ku ji çalakiyên aborî têne bidestxistin ji bo kooperatîfên ku li seranserê gelek gundan an jî di nav bajaran de hatine damezrandin têne firotin.

 

Avakirina xaniyan 

 

Di civakeke demokratîk-komînal de, prensîb ew e ku bajarên ku xwedî nasnameyek, tevneke xwezayî-dîrokî û çandî ne û pirsgirêkên bingehîn ên wekî binesazî, xanî, tenduristî, perwerde û aboriyê çareser kirine bên avakirin; di her warî de xweser bin û têra xwe mezin bin ku xwe birêve bibin û bajarên heyî li gorî wê ji nû ve organîze bikin. Aboriya bajarî piştgiriya aboriya gund an çalakiyên aborî yên li ser bingeha çandinî û xwedîkirina heywanan dike. Lêbelê, gelek şaxên hilberînê, nemaze hilberîna pîşesaziyê, di nav sînorên bajêr de ne lê dûrî deverên niştecîbûnê ne.

 

Pêvajoya avakirinê

 

Armanca sereke ew e ku modelên xanî û wargehên ekolojîk û estetîkî werin pêşxistin ku bi ekolojî, jiyana demokratîk-komînal û aboriyê re lihevhatî bin; ji bo şert û mercên erdnîgarî û avhewayî yên herêmê guncaw bin; bi tevna xwezayî, dîrokî û çandî re lihevhatî bin; û pêşîniyê bidin tenduristiya mirovan, civakî û jîngehê; xurt, pratîkî, bê bermayiyan, bi binesaziyek bêkêmasî û tesîsên pêwîst ji bo çalakiyên civakî, çandî û werzîşî. Xanî ji bo pêşxistina şêwazek jiyanê û nirxên demokratîk-komînal hatine sêwirandin, ne ku perçebûn û takekesiyê di nav civakê de pêş bixin. Di vê çarçoveyê de, tesîsên wekî metbex, salonên xwarinê, nanpêjxane û tesîsên şuştinê parvekirî ne. Tevahiya komînê şanoyek, sînemayek û salonek pêşangehê ji bo çalakiyên çandî û hunerî; salonek werzîşê, qad û hewzek ji bo çalakiyên werzîşî; navendek civakî, pirtûkxane û salonek konferansê pêşkêş dike. Belavkirina van çavkaniyan li gorî mezinahiya komînê û cihê yekîneyên wê yên niştecîbûnê tê destnîşankirin û bi hev re, wekhev û li gorî pêdiviyên hemî endamên komînal tê bikar anîn. Pêvajoya avakirinê, ji plansazkirinê heta temamkirinê, ji hêla civakên komînal ve tê destnîşankirin û bicîhanîn.

 

Perwerde 

 

Armanca pergala perwerdehiyê li komînan ew e ku hişmendî û hesta berpirsiyariyê di derbarê jiyana demokratîk û komînal de xurt bike û misoger bike ku armanca takekesek azad û civakek demokratîk di raman, têgihîştin, kesayetî, şêwaza jiyanê û tevgerê de pêk were. Jiyana komînal û demokratîk û aboriya wê jî perwerde bi tevahî ye; hemî endamên civakê dema ku dijîn, hilberînin û parve dikin, xwe perwerde dikin. Komînan di heman demê de pergalên perwerdehiyê jî hene. Ev pergal bernameyên taybetî ji bo zarok, jin û ciwanan; komên pîşeyî; qadên jiyana civakî û çalakiyan; û her weha bernameyên holîstîk û tevlihev vedihewîne.

 

Sîstem û bername ji aliyê civakê ve rasterast bi rêya komîn û mekanîzmayên din ên xwerêveberiyê têne damezrandin, bicîhanîn û çavdêrîkirin. Hemû endamên civakê ji perwerdehiyê bêpere û li ser bingehek wekhev sûd werdigirin û hemû pêdiviyên di nav pergala perwerdehiyê de ji aliyê komîn û Kongreya Gel ve têne peyda kirin. Zarok ji aliyê dayikên xwe ve ji bo demek diyarkirî têne perwerdekirin (ev dem ji aliyê civakê ve li gorî şert û mercan û hewcedariyan tê destnîşankirin). Di vê heyamê de, dayik nikare ji perwerde û lênêrîna zarokê xwe were dûrxistin; berevajî vê, piştgirî tê dayîn. Perwerde dikare bi şêweyê perwerdehiya pêşdibistanê ji bo zarokên heta 6 salî û perwerdehiya mecbûrî û bênavber ji bo kesên di navbera 6 û 18 salî de were pêşbînîkirin.

 

Dabeşkirina kar û xebatê

 

Kar û jiyan di nav komînan de yekgirtî ne. Hemû kesên ku di komînan de dijîn endamên wekhev ên komînan in. Her kesê ku ji hêla komînan ve guncaw tê dîtin, yê ku xwedî hêz e ku biryar bide û îrade û berpirsiyariya pêkanîna van biryaran nîşan bide, xwedî mafê biryardanê, çêkirina û bicîhanîna polîtîkayan, hilbijartin, hilbijartin û tayînkirin e; ew berpirsiyar in û daxwaza berpirsiyariyê dikin, rexne û rexneyên xwe pêşkêş dikin, raman û rapor pêşkêş dikin, pêşniyaran pêşkêş dikin û projeyan amade dikin. Ew bi awayekî çalak beşdarî çalakiyên aborî û civakî di çarçoveya ku ji hêla komînan û kooperatîfê ve hatî destnîşankirin de dibin. Kes û malbat jî dikarin beşdarî xebata takekesî, çalakî û çalakiyên hilberînê bibin, bi şertê ku beşdariya wan di xebata kolektîf de neyê asteng kirin.

 

Berpirsiyariyên jiyana civakî

 

Lêbelê, ev çalakî di bin çavdêriya komînê de ne û ew dikarin encamên xwe di çarçoveya jiyana civakî, çalakî û pêkhateyên wê de binirxînin. Ji aliyê din ve, zarok dikarin li gorî taybetmendiya xwe xwe birêxistin bikin, raman û pêşniyaran pêşkêş bikin û biryaran bidin, lê tenê bi piştgiriya komînan û pêkhateyên wan ên têkildar. Ger komîn guncaw bibîne û pêwîst bike, zarok dikarin beşdarî dever û qonaxên guncaw ên çalakiyên civakî bibin, bi şertê ku pêşketina wan a xwezayî û perwerdehiya wan bandorek neyînî neke. Beşdarbûna vê komê di çalakiyan de bi giranî li ser bingeha perwerde û amadekariyê ji bo bicihanîna berpirsiyariyên jiyana civakî ye.

 

Dabeşkirina kar û erkên kar hemû war û çalakiyên jiyana civakî digire nav xwe û bi rêya meclîsên komînan, meclîsên giştî yên kooperatîf û Kongreyên Gel têne kirin. Çalakiyên civakî û aborî û her weha çalakiyên çandî, hunerî û werzîşî, bi awayekî ku hevûdu xurt dikin têne kirin. Xebat li ser bingeha prensîba "her kes li gorî şiyana xwe" ye, li gorî hewcedarî û derfetên civakî. Lê belê, ji hemî endamên komînan re derfetên wekhev têne peyda kirin da ku jêhatiyên xwe pêşve bibin, jêhatîbûnan bi dest bixin û pîşeyek fêr bibin. Perwerdehiya di hilberîna aborî, pîşeyan û xebata civakî de ji hemî endaman re li ser bingehek bênavber, birêkûpêk û têrker tê peyda kirin. Ji ber vê yekê, endam dikarin erkên xwe, celebê karê ku ew tê de dikin û qada çalakiya xwe li gorî şert û mercên ku di nav komînan de hatine danîn biguherînin.

 

Di komînan de tenduristî 

 

Civateke demokratîk li dijî bazarkirina tenduristiyê ku ev rêbaza biyolojîk-tibbî ya kapîtalîst e û civakê nexweş dike û sermaye û hêzê kom dike, têdikoşe. Di komînan de, tenduristiya mirovan, civakî û jîngehê bi awayekî temamî tê çareserkirin. Lêbelê, tenduristî bi xwe wekî aliyekî girîng ê civakê tê organîzekirin. Divê deverên niştecîbûnê, şert û mercên jiyan û xebatê bi tenduristiyê re lihevhatî bin. Hemû endamên ku dikarin biryaran bidin, berpirsiyarê parastina xweza, mirov, civak û tenduristiya xwe ne. Sîstemeke tenduristiyê ya komînal û pêşîlêgirtinê li ser bingeha pêşîlêgirtin û dermankirina xwezayî, dermanên xwezayî û rêbazên kevneşopî yên şîfa û tenduristiyê tê avakirin. 

 

Sîstema tenduristiyê ku ji hêla xebatkarên tenduristiyê, bijîşkên civakê û jinên pîr û jîr ve tê rêvebirin û xebitandin, rasterast ji hêla civakê bi xwe ve di nav komînan de tê avakirin, birêvebirin û çavdêrîkirin. Li ser vê bingehê, her komîn yekîneyên tenduristiyê yên ku ji hêla karmendên jêhatî û motîvekirî ve têne xebitandin, bi alav û materyalên têrker û fonksiyon û kapasîteya têrker ve têne saz kirin, organîze dike. Ji bo prosedurên bijîşkî yên krîtîk û hesas, tesîsên tenduristiyê yên hevpar li seranserê komînan têne damezrandin. Xizmetên tenduristiyê bi wekhevî, bêpere û têrker ji bo hemî endamên komînê têne peyda kirin.

 

Di jiyana komîn de çanda manevî 

 

Komîn ew şêweya jiyana civakî ye ku çanda manevî derfeta herî mezin a pêşxistina wê heye. Nirxên bingehîn ên ku çanda manevî li ser wan ava bûye, wek parvekirin, hevkarî, hevgirtin, wekhevî, evîn, rêzgirtin, têgihîştina hevbeş û temamkerî, tenê di jiyana komînal de mimkun in. Ev nirx dibin sedema pêşveçûna zihniyet û manevîyetê û xurtkirina taybetmendiyên bingehîn ên wek afirînerî, estetîk, raman, îfade û hêza wateyê. Di pergala komînal de, çanda manevî ne qadeke bazirganî ye û nayê pîşesazîkirin. Çand û huner ji bo civakê û bi civakê re têne afirandin.

 

Jiyana civakî bingeha avakirina azad û civakî ya çandê peyda dike. Her wiha bingeha manewî û madî ji bo pêşketina qadên çandî (huner, wêje, folklor û hwd) datîne. Dema ku jiyan û çalakiyên civakî têne organîzekirin, şert û mercên dem û madî yên pêwîst ji bo pêşketina qadên çandî têne peyda kirin. Ji bo hemû endaman wekhev têne peyda kirin ku xwe di qada çandî de pêk bînin, jêhatîbûn û afirîneriya xwe pêş bixin û van ji civakê re pêşkêş bikin. Ji ber û yekê, beşek ji jiyana civakî û civakî madî ji bo qada manewî û çandî têne veqetandin. Ji bilî çaakiyên perwerdehiyê yên wekî akademiyên çand û hunerê,  qurs, atolye û semîner, tesîsên pêwîst ên wekî şano û sînema, sehneyên vekirî û qadên pêşangehê jî têne peydakirin.

 

Di komînan de pêkanîna pêdiviyên bingehîn ên aborî 

 

Xurek, stargeh, parastin (cil, germkirin, paqijî, hwd.) û pêdiviyên din ên bingehîn ên takekesî yên endamên komînê û pêdiviyên bingehîn ên kolektîf ên civaka komînê ji hêla komînê ve bi rêya yekîneyên xwe yên darayî-lojîstîkê têne peyda kirin. Li gorî jêhatîbûn û hejmara xwe, endamên komînê dikarin hin ji pêdiviyên xwe ji yekîneyên darayî û lojîstîkê û yên din jî ji navendên belavkirinê, bazar û firotgehên aîdî komîn û kooperatîfan peyda bikin. Prensîba "her kes li gorî hewcedariyê" ji bo dabînkirina pêdiviyên wan bi awayekî wekhev tê pejirandin. Çavkaniyên komînê li gorî awayê çêtirîn ji bo pêkanîna pêdiviyên kolektîf ên civakê û pêdiviyên takekesî yên endamên wê têne nirxandin. Belavkirina pêdiviyên bingehîn ên kolektîf û takekesî di bin kontrola civakê de ye. Yekîneyên darayî û lojîstîkê yên ku ji hêla komîn û kooperatîfan ve têne organîzekirin, pêkhateyên komîteya darayî û lojîstîkê ya di nav Kongreya Gel de ne.