WAN – Nod û pênc sal di ser Komkujiya Zîlanê re derbas bûn, sê sal piştî damezrandina Komara Tirkiyeyê ev komkujî pêk hat. Li welatekî ku li ser komkujiyan hatiye damezrandin, bandora komkujiyê ya li ser gelê Kurd hîn jî didome.

 

Di 12-13'ê Tîrmeha 1930'an de, yek ji komkujiyên herî xirab ên dîroka Komara Tirkiyeyê pêk hat. Bi hezaran Kurd li Geliyê Zîlan (Çemê Zîlan), ku li navçeya Erdîş (Erciş) a Wanê ye, hatin qirkirin. Ev ne komkujiya li herêmê yekem bû. Dewletê di sala 1915'an de li vê herêmê Ermenî jî qir kiribûn. Ev yek bi serhildana Biroyê Haskê Telî (Îbrahîm Heskî) li Çiyayê Araratê di sala 1926'an de dest pê kir. Rêxistina Xoybûnê ya li Lubnanê tevlî berxwedanê bû û Komara Araratê di sala 1927'an de hate ragihandin. Ji bo alîkariya berxwedanê, Xoybûnê Seyîd Resûl, endamê Eşîra Berzencî, şand Geliyê Zîlan. Seyîd Resûl û koma wî ya ji 400 kesan pêk dihat Erdîş dorpêç kirin. Piştî şerên dirêj, berxwedêr derbasî Îranê bûn. Paşê, Ahmet Dervîş, fermanderekî ku li Erdîşê xizmet dikir, tîmek xwe ber bi dorpêçkirina Geliyê Zîlan ve bir. Fermandar Ahmet Dervîş jî xizmê Abdullah Alpdoğan bû, ku di Komkujiya Dêrsimê de, ku komkujiyeke din a ji hêla dewletê ve hatibû pejirandin, roleke girîng lîstibû.

 

44 gund, 80 balafir

 

Di encama berxwedana nehat şikestin de, Lijneya Wezîran bi serokatiya Mustafa Kemal Ataturk, bi beşdariya Serfermandarê Giştî Fevzi Çakmak û Mufetîşê Giştî yê Yekem Îbrahîm Tali Ongoren, civînek li dar xist û Fermana Qanûnê ya Hejmar 8692, bi dîroka 29'ê Kanûna Pêşîn a 1929'an derxist. Fermandariyê operasyonek li dijî Agiriyê di meha Hezîranê de pêşbînî dikir. Di 18'ê Adara 1930'an de, Salih Omurtak wekî Fermandarê Kolorduya 9'emîn hate tayînkirin. Di 11'ê Hezîrana 1930'an de, êrîşên Tirkiyeyê li dijî berxwedana Agiriyê dest pê kirin. Lêbelê, Xoybûnê banga alîkariyê li seranserê Kurdistanê kir. Di encamê de, di rewşa berdewamiya berxwedanê de, hikûmetê êrîşa xwe ya plankirî demkî berda. Armanca hikûmetê niha Geliyê Zîlan bû. Artêşa Tirkiyeyê, bi du kolordû û 80 balafiran, li Zîlanê komkujiyek mezin pêk anî. Bi hezaran kes bi gulebaranê hatin îdamkirin, bi îşkenceyê hatin kuştin û yên sax man ji axên xwe hatin sirgûnkirin, milkê wan hate desteserkirin. Ew kesên ku ji komkujiyê sax filitîn û karîn birevin, neçar man ku demên dirêj wekî penaber bijîn.

 

Li gorî hejmarên fermî yên dewletê, li 44 gundan 15,000 Kurd hatine qirkirin. Li gorî nivîskarê Kurd Hesen Hîşyar Serdî, ku ew jî beşdarî serhildana Agiriyê bûye, li 18 gundên ku ji eşîrên Ademan, Sipkan, Zîlan û Hesenan pêk tên, 47,000 kes hatine kuştin. Li gorî lêkolînerê Ermenî Garo Sasuni, 5,000 jin, zarok û kal û pîr hatine kuştin. Rojnameya Berliner Tageblatt, ku bi dîroka 3'yê Cotmeha 1930'yan hatiye weşandin, ragihandiye ku 220 gund hatine wêrankirin û 4,500 kes hatine qirkirin. Çavkaniyek din, Akademiya Zanistî ya Yekîtiya Sovyetê, ragihandiye ku li yek ji geliyên Zîlanê 1,550 kes û li herêma Erdîşê 200 gund hatine şewitandin.

 

Wêrankirina ekolojîk 

 

Piştî polîtîkayên qirkirinê li Geliyê Zîlanê, avahiya demografîk a herêmê jî hate guhertin. Jîngeha wê ya xwezayî hate talankirin. Yek ji deverên li Zîlanê ku komkujî lê pêk hat gundê Hasanabdal bû, ya din jî herêma ku wekî Girava Windabûyî tê zanîn bû. Li gorî gotinan, destûr nehat dayîn ku kes bikeve herêma ku piştî komkujiyê bi hezaran kes lê hatin qirkirin. Geliyê Zîlan heta sala 1950'î wekî herêmeke qedexekirî hate ragihandin. Di salên piştre de, hêdî hêdî mirovan dest bi hatina herêmê kirin. Yên ku ji komkujiyê filitîn û çûn sirgûnê vegeriyan herêmê û li gundan bi cih bûn.

 

Komkujiyê bi awayên cuda dewam kir  

 

Bi vê re bi komkujiyên ekolojîk re komkujiya Zîlanê bi awayekî cuda dewam kir. Di mehên pêşîn ên sala 2024'an de, ji bo projeya kanên mermer li Geliyê Zîlanê gav hatin avêtin. Destpêkirina projeyê bêyî pêvajoya Nirxandina Bandora Jîngehê (ÇED) bû sedema bertekek tund a ji aliyê civaka herêmî ve. Muayeneyan eşkere kir ku kan dê zirarê bide cureyên endemîk ên geliyê, erdên çandiniyê û çavkaniyên avê. Piştî dozek ku hate vekirin, Dadgeha Îdarî ya 4'emîn a Wanê biryara "Pêdivî bi ÇED'ê nîne" neqanûnî dît û pêkanîna wê rawestand. Siyaseta wêrankirina ekolojîk a li Geliyê Zîlanê bi têkoşîna hem welatiyan û hem jî rêxistinên jîngehê hate rawestandin.